Toegang tot herstel is misschien wel de moeilijkste stap van due diligence. Waarom? 
“De mensen die de zwaarste negatieve impact van productieprocessen ervaren, zitten vaak in het begin van de keten. Het zijn bijvoorbeeld de kleine boeren en landarbeiders, de lokale inkopers en de bewerkers van producten. Zij hebben geen idee waar hun producten uiteindelijk belanden en weten dus ook niet waar ze terecht kunnen met een klacht over de arbeidsomstandigheden of de milieu-impact van een productieproces.  
Andersom is het voor bedrijven in Nederland ook moeilijk om de keten helemaal tot het begin in beeld te krijgen. Bedrijven kunnen hun leveranciers bevragen en fabrieken bezoeken, maar daarmee weten ze nog niet wat er op het land of onderweg naar de fabriek gebeurt en of er sprake is van kinderarbeid, genderdiscriminatie of uitbuiting. Het komt erop neer dat de ‘early warnings’ van direct belanghebbenden worden gemist.” 

Wat is er nodig om toegang tot herstel mogelijk te maken?
“De ILO heeft hier 20 jaar geleden al een oplossing voor bedacht. Het idee is dat je op of rond een productielocatie of -gebied een monitoringsysteem opzet, bestaande uit instanties en organisaties uit de lokale gemeenschap. Denk aan de lokale overheid, vakbonden, ngo’s, ziekenhuizen, scholen, lokale producenten en certificeringsorganisaties. Via dat systeem kunnen arbeiders en omgeving klachten en problemen kenbaar maken. 
Global March heeft op deze manier in verschillende landen een Child Labour Monitoring System (CMLS) opgezet: een monitoringsysteem gericht op signalering van kinderarbeid. We werken met een right based approach: we geven trainingen waarin we CLMS-deelnemers informeren over hun rechten en over wat zij van de lokale en nationale overheid en van werkgevers kunnen vragen. Op die manier versterken we de gemeenschap en helpen we hen alert te zijn op signalen van kinderarbeid. Als kinderen niet op school verschijnen, komt het systeem in actie om te kijken wat er nodig is om de kinderen terug te brengen naar school.”

Gaat het alleen om kinderarbeid?
“Voor Global March is bestrijding van kinderarbeid het primaire doel, maar kinderarbeid staat nooit op zichzelf. Kinderen werken omdat er veel andere dingen in hun omgeving misgaan. Vaak spelen er gender issues, onveilige werkomstandigheden, gebrek aan scholen en een te laag inkomen. Een actief CMLS krijgt ook veel informatie over de andere problemen in een gebied. Die moeten worden aangepakt om het probleem van kinderarbeid op te lossen.
Doordat we de gemeenschap versterken, kan die gemeenschap zelf in actie komen om problemen op te lossen en misstanden tegen te gaan. Natuurlijk zijn er ook problemen die de lokale gemeenschap niet kan oplossen. In dat geval kan het CMLS de informatie over de problemen delen met de internationale of Nederlandse partnerorganisaties, die deze informatie vervolgens delen met de bedrijven waarvan zij weten dat die op bepaalde productielocaties actief zijn. Op die manier komt er van verschillende kanten druk om problemen aan te pakken. Het is ook mogelijk dat de inkopende bedrijven zelf aansluiten bij het monitoringsysteem. Dan is de cirkel rond: van signaleren tot adresseren.”

Is dit monitoringsysteem ook geschikt voor het voedingsmiddelenconvenant?
“Zeker. Juist in de landbouw is de kans op kinderarbeid groot. Daarom willen wij in 2022 een pilot met het CMLS opzetten. We kiezen een gebied waarvan we weten dat meerdere Nederlandse voedingsmiddelenbedrijven daar producten inkopen. We zetten een nieuw CLMS op of sluiten aan bij een bestaand systeem van Global March. De deelnemende Nederlandse bedrijven kunnen aangeven welke specifieke informatie zij nodig hebben, zodat het CLMS die informatie kan gaan verzamelen. Op die manier krijgen bedrijven informatie over de problemen die er in het begin van een keten spelen. Dat is precies de informatie die ze nu missen. De volgende stap is dat we die problemen gaan aanpakken, bijvoorbeeld in de vorm van een project leefbaar loon.” 

Hoe kijken jullie naar de voortgang van het convenant?
“Het was de bedoeling van het convenant om minstens vijf projecten leefbaar loon en twee projecten klimaatverandering te starten, maar zover zijn we nog niet. Als vakbonden en ngo’s staan wij te popelen om met bedrijven samen te werken, bijvoorbeeld in de ketens van bananen, palmolie of cashew. Ik hoop dat er in 2022 nog enkele projecten van start gaan. Een cashewproject in ieder geval, en wellicht ook palmolie- en suikerprojecten als bedrijven daar belangstelling voor hebben.
Er is de afgelopen jaren veel energie gestoken in de ontwikkeling van tools waarmee bedrijven, ook kleinere mkb-bedrijven, met due diligence aan de slag kunnen gaan. Denk aan de online self-assessment tool, het due-diligence stappenplan en de factsheets. Het is mooi dat die tools er nu zijn.
Wij hebben als CNV zes factsheets aangeleverd voor de grondstoffen rijst, thee, soya, palmolie, suiker en cashew. Daarmee krijgen bedrijven globaal inzicht in de grootste risico’s in die ketens, zoals kinderarbeid, seksueel misbruik en het gebrek aan vakbondsvrijheid. Bedrijven die meer willen weten over specifieke risico’s in specifieke landen kunnen meer informatie krijgen. In de cashewketen in Azië bijvoorbeeld spelen andere problemen dan in de cashewketen in West-Afrika. 
Het stappenplan gaat bedrijven helpen voortgang te maken. Doordat het stappenplan aan de online tool is gekoppeld, krijgen bedrijven meteen handelingsperspectief. Hopelijk maken de uitkomsten van de self-assessment ook inzichtelijk welke bedrijven in welke landen welke producten inkopen. Met behulp van die data kunnen we ons nog meer op product-landcombinaties en risicoanalyses richten en samen projecten opzetten.”

Kan het toekomstige local expert network daarin ook een rol spelen?
“Dat is wel waarvoor wij als convenantspartijen dit netwerk hebben bedacht. Het netwerk kan een essentiële bijdrage leveren aan de risicoanalyses die bedrijven in het kader van due diligence maken. We beginnen in 2022 met een eerste groep lokale experts, afkomstig uit verschillende landen, en gaan dit netwerk de komende jaren uitbreiden. We leiden de mensen op om lokaal een actieve rol te spelen in de uitvoering en opvolging van risicoanalyses volgens de OESO-richtlijnen. Deze experts kennen de situatie op of rond een productielocatie, zijn op de hoogte van de laatste ontwikkelingen en kunnen de risico’s staven. Hun risicoanalyse gaat dus verder dan de gebruikelijke audits. 
Het eerste deel van de trainingen is vanwege corona online. Hopelijk kunnen we het tweede deel fysiek doen. We organiseren die trainingen per continent, zodat de deelnemers niet de hele wereld over hoeven reizen en we ook lokale casussen kunnen behandelen.”  

Richt het netwerk zich exclusief op de voedingsmiddelensector?
“Het doel dat we voor ogen hebben, is breder dan alleen deze sector. De OESO-richtlijnen gelden voor alle sectoren en ketens, daarom is het belangrijk dat er in alle risicosectoren lokale expertise beschikbaar is. Het zou mooi zijn als het local expert network hierin kan gaan voorzien. 
Het IMVO-convenant voedingsmiddelen loopt in 2023 af, maar er komt Nederlandse en/of Europese IMVO-wetgeving aan, waardoor bedrijven verplicht worden om IMVO-risicomanagement uit te voeren en daarover verantwoording af te leggen. Wij verwachten dat de beschikbaarheid van lokale expertise voor bedrijven heel belangrijk wordt.”

Hoe is de voortgang van het leefbaar loon-bananenproject?
“In het eerste jaar lag de focus vooral op organisatie en communicatie. Alle deelnemende producenten, leveranciers en retailers zijn geïnformeerd over het project en de doelen. We hebben afspraken gemaakt over ieders rol in de toeleveringsketen en een vertrouwensbasis gecreëerd om de weg vrij te maken voor de volgende stappen. 
In het tweede jaar zijn de leveranciers samen met hun telers bezig geweest om de benodigde gegevens te verzamelen. Dat doen ze met behulp van de Salary Matrix, een systeem dat IDH heeft ontwikkeld om lonen transparant te maken. Het eerste jaar hebben 117 bananenplantages aan het salarisonderzoek meegedaan. Zij vertegenwoordigen 42 procent van het volume dat door deelnemende Nederlandse retailers wordt ingekocht. Het streven is om eind 2021 ten minste 66 procent af te dekken en in de komende jaren tot 100 procent dekking te komen. Hoe meer plantages meedoen, hoe meer inzicht we hebben in de betaalde lonen, het verschil met leefbaar loon en de mogelijke oplossingen om het verschil te verkleinen.”
 
Hoe moeilijk is het om het verschil tussen betaald en leefbaar loon te verkleinen?
“Er is helaas geen simpele oplossing. Het leefbaar loon verschilt bijvoorbeeld al per land of gebied.  Ook wordt de kloof niet gedicht door simpelweg een hogere prijs voor bananen te betalen, want dat geld komt niet één op één bij arbeiders terecht. Bovendien nemen Nederlandse retailers maar een beperkt deel van de bananenoogst af. Als andere inkopers niet bijdragen, blijft het probleem bestaan. 
Een hoger loon moet onderdeel zijn van een mix van oplossingen. Afhankelijk van de lokale omstandigheden, ontvangen werknemers wellicht liever andere voorzieningen, zoals onderwijs, gezondheidszorg of kinderopvang. Maar ook dat verschilt per plantage of regio. Dat vraagt om een goed gesprek tussen de retailers en hun leveranciers. Die gesprekken zijn nu begonnen.” 

Wat zijn de grootste knelpunten?
“Een baanbrekend, innovatief project als dit lukt alleen als alle betrokken partijen vanuit hun eigen rol en verantwoordelijkheid bijdragen aan het gezamenlijke doel. Daarom is het zo belangrijk om in het begin duidelijke afspraken te maken en de rol van alle partijen helder te krijgen. Door daarbij voort te bouwen op lopende projecten als certificeringstrajecten, de sociale dialoog en collectieve onderhandelingsinitiatieven, gaan projecten elkaar versterken.
Daarnaast is het van groot belang om de tijd te nemen om alle partners mee te krijgen, zeker nu door Covid-19 alles en iedereen vertraging heeft opgelopen. Een aandachtspunt is ook het borgen van de betrouwbaarheid van onderzoeken. Certificeringsprogramma’s moeten hun proces versnellen om bedrijven te helpen bij het verifiëren van verschillen in leefbaar loon. En dan zitten er ook nog allerlei uitdagingen in de analyses van leefbare lonen. Zo worden op veel plantages de werkuren maar beperkt gevolgd en geregistreerd.”

Maakt het project al verschil voor de arbeiders op de plantages?
“Nog niet, maar dat gaat wel gebeuren. De supermarktketens hebben toegezegd dat ze het leefbaar-loongat tegen het jaar 2025 voor 75 procent willen hebben verkleind. Het belangrijkste resultaat is dat het nu mogelijk is om gegevens op het gebied van leefbaar loon te verzamelen en geaggregeerde informatie te delen tussen spelers in de toeleveringsketen. Bedrijven gaan op basis van die data met leveranciers in gesprek over oplossingen om het leefbaar-loongat te verkleinen en het welzijn van werknemers te verbeteren. Ook zien we dat steeds meer certificeringsprogramma’s eraan werken om leefbaar loon aan hun certificeringseisen toe te voegen. Het betalen van leefbaar loon zal gaandeweg een standaard-onderdeel worden van certificerings- en keurmerktrajecten. 
Als we daarin slagen, kunnen we het leefbaar loonproject uitbreiden naar andere producten en andere gebieden. Dat is het einddoel. Maar het feit dat zoveel bananenbedrijven en inkopers nu samenwerken op het gebied van leefbaar loon, is een enorme stap voorwaarts.”

Tevreden over de voortgang van het convenant?
“Het wordt spannend of we de doelstellingen gaan halen, want de einddatum van het convenant komt in zicht. Er is de afgelopen jaren veel tijd en energie gestoken in trainingen voor bedrijven en in de ontwikkeling van praktische hulpmiddelen voor due diligence, zoals een online self-assessment tool. In deze tool wordt bedrijven nu ook gevraagd welke producten bedrijven importeren en uit welke landen. We kunnen pas samen iets gaan doen als we daar inzicht in hebben. Als we uit de data afleiden dat er grote inkoopvolumes uit bepaalde risicogebieden komen, biedt dat de mogelijkheid om voor die productlandcombinaties gezamenlijk risicoanalyses maken. Daar hebben we via FVO ook subsidie voor gekregen. We horen graag van bedrijven wat volgens hen de grootste risico’s zijn waar we in gezamenlijkheid werk van kunnen maken.”

Jullie zouden een cashewnotenproject willen starten?
“Klopt. Wij hebben veel kennis over en netwerken in landen waar cashewnoten worden geproduceerd. Dat geldt ook voor Cordaid en CNV. Wij kunnen bedrijven ondersteunen bij het in kaart brengen en aanpakken van risico’s in deze keten. We hebben met z’n drieën een projectvoorstel voorbereid, waar we samen met bedrijven graag mee aan de slag willen.  
Wat ons betreft zijn er drie projectdoelen: transparantie, leefbaar loon en CO₂-reductie. We willen bedrijven allereerst helpen om inzicht te krijgen in hun cashewketen: waar komen hun cashewnoten vandaan en wie zijn er bij de productie betrokken? Vervolgens willen we samen met de bedrijven onderzoeken of de arbeiders op het land en in de fabrieken een leefbaar loon verdienen, zodat zij hun gezinnen kunnen onderhouden en hun kinderen naar school kunnen laten gaan. En als derde willen we onderzoeken hoe de CO₂-uitstoot van de productie omlaag kan worden gebracht. Zodra het projectvoorstel is goedgekeurd, kunnen we van start. De deur staat wijd open voor bedrijven die mee willen doen.”

De ngo’s en vakbonden hebben ook het idee opgevat voor een ‘local expert network’. 
“Daar zijn wij ook actief bij betrokken. Het idee is om trainingen te geven aan experts en consultants in Afrika, Azië en Zuid-Amerika. De deelnemers leren om risicoanalyses te maken volgens de OESO-richtlijnen voor due diligence en worden ook getraind om die kennis over te dragen aan andere experts in hun omgeving. Op die manier ontstaat een groeiend netwerk van lokale experts. Bedrijven in Nederland kunnen die experts inschakelen om te onderzoeken wat er op een productielocatie en dieper in de keten gebeurt. Lokale experts weten veel beter wat er in de keten speelt dan buitenlandse experts die een korte periode langskomen om onderzoek te doen.” 

Jullie werken ook mee aan trainingen?   
“Klopt. Wij leveren een bijdrage aan de Nevi-training IMVO en Inkoop. Nevi is het kennisnetwerk voor inkoop, contract- en supplymanagement. Die training is bedoeld voor iedereen in het bedrijfsleven die te maken heeft met duurzaamheid, inkoop en IMVO. 
Daarnaast is er vanuit het convenant een training ‘IMVO en toepassing OESO-richtlijnen in de praktijk’ ontwikkeld. Het doel is om deelnemers inzicht te geven in de belangrijkste aspecten van IMVO en de internationale richtlijnen. De nadruk ligt daarbij op de toepassing in de praktijk. Wij laten in die trainingen met concrete voorbeelden zien welke risico’s wij bij ons werk tegenkomen, bijvoorbeeld in West-Afrikaanse landen, en hoe die kunnen worden aangepakt.”

Gaat het dan toch lukken om impact ‘on the ground’ te bereiken?
“Daar gaan we wel voor. Wij staan als ngo’s en vakbonden klaar om bedrijven te ondersteunen bij lopende én nieuwe projecten. Mede dankzij het SER-secretariaat, dat wil ik ook benoemen. Het secretariaat trekt er enorm hard aan om acties en projecten van de grond te krijgen.”

Snoep en duurzaamheid, hoe goed gaat dat samen?
“Dat is dus een van de vragen waar wij het als bedrijf over hebben. Ik denk niet dat snoep ooit uit de wereld verdwijnt, maar de kans is groot dat we er anders mee omgaan. Een van de trends is bijvoorbeeld personalized nutrition: we kunnen straks per persoon bepalen wat iemand aan voedingstoffen nodig heeft. Als dat de toekomst wordt, heeft dat grote gevolgen voor productiebedrijven in de food sector. De hele markt verandert. Hoe kunnen wij daarop anticiperen? 
We kunnen niet blijven doen wat we altijd al deden, we moeten met onze tijd mee. Gezondheid en duurzaamheid zijn daarbij de kernwoorden. Wij hebben als voedingsmiddelenbedrijf enorm veel kennis van ingrediënten en voedselstructuren. Kunnen de ingrediënten die wij maken de dragers worden van belangrijke voedingssupplementen? Kunnen we helpen om voedselverspilling tegen te gaan door reststromen te benutten om snoep van te maken? Misschien gaan we straks snoep maken met een veel sterkere smaakbeleving, waardoor je aan een of twee snoepjes genoeg hebt en niet een hele zak snoep tegelijk opeet.”

En daarbij zijn jullie ook bezig met IMVO? 
“IMVO wordt steeds belangrijker, ook voor ons als bedrijf. We hebben in 2020 een scan laten maken omdat we wilden weten hoe duurzaam ons bedrijf is, hoe wij positieve impact kunnen maken en welke sustainable development goals (SDG’s) daarbij horen. Op basis van die scan zijn we met vier projecten gestart.  Een daarvan was transparantie in onze productketens. Daarmee zitten we in het hart van het IMVO-convenant Voedingsmiddelen, waarbij we via onze branchevereniging zijn aangesloten. 
We zijn begonnen met het in kaart brengen van de zoethoutwortelextract-keten. Onze leveranciers zitten onder meer in het Midden-Oosten. We hebben twee leveranciers gevraagd om ons te helpen om de hele keten stap voor stap in beeld te brengen. We hebben een vragenlijst opgesteld en die met onze leveranciers doorgenomen. De vragen gaan over de productie in de fabriek, de inkopers, de boeren, de arbeiders die de wortels oogsten, de regels die erbij komen kijken en de lonen die worden betaald. 
Het is ontzettend leerzaam om te zien hoe de keten in elkaar zit. Het is ook erg leerzaam om vanuit Nederland niet meteen overal wat van te vinden. Wij hebben doorgaans veel te snel een oordeel klaar. Ik probeer eerst maar eens te kijken wat er speelt en waarom dingen gaan zoals ze gaan. Het is interessant om te zien welke dingen al goed gaan en welke dingen beter kunnen. 
Als we deze keten in beeld hebben gebracht, gaan we ook met andere ketens aan de slag. We willen weten wat er waar te verbeteren valt. Misschien ontdekken we wel dat we een deel van de ingrediënten veel dichter bij huis kunnen halen. Dat zou heel veel transport en dus uitstoot besparen.” 

Krijgen jullie op die ontdekkingsreis hulp van anderen?
“Bij het opstellen en implementeren van IMVO-beleid werken we nauw samen met ons zusterbedrijf Ruitenberg Ingredients. Daarnaast neem ik deel aan de mkb-intervisiegroep van FNLI. Het doel is dat bedrijven elkaar ondersteunen bij hun verduurzamingsproces. De eerste bijeenkomst ging bijvoorbeeld over communicatie en hoe je binnen je bedrijf draagvlak kunt creëren voor IMVO en due diligence. Het mooie van zo’n intervisiebijeenkomst is dat het echt gaat over waar bedrijven tegenaanlopen, zonder de schone schijn op te houden. Juist daardoor kunnen we elkaar verder helpen. FNLI heeft ook allerlei tools ontwikkeld die daarbij kunnen helpen. Wij hoeven het wiel dus niet helemaal zelf uit te vinden. 
Ik zie ons bedrijf niet echt als voorbeeld voor andere kleine bedrijven die met IMVO aan de slag willen. Wij zijn ook nog maar net begonnen. Maar misschien kan ik juist daarom tegen andere bedrijven zeggen: begin gewoon met een eerste stap. En laten we van elkaar leren.”

Hoever zijn jullie met de focusproducten?
“We zijn begonnen met bananen, thee, tomatenconserven en cacao. We brengen de ketens in beeld, inventariseren de risico’s en maken een plan om die aan te pakken. We doen mee aan twee convenantsprojecten: het leefbaar loon-bananenproject en het tomatenproject. 
Het bijzondere aan het tomatenproject is dat het in Europa speelt en niet overzee. Het is goed dat de FNV erop heeft aangedrongen om hiermee als convenant aan de slag te gaan. Hoe kunnen we in Zuid-Amerika of Azië over risico’s beginnen, als we de problemen in onze eigen Europese productieketens laten zitten? Due diligence is dichterbij nodig dan je denkt.
Het onderzoeksbureau ImpactBuying heeft dit jaar in opdracht van CBL en FNV onderzoek gedaan naar de sociale issues in de Italiaanse tomatenconservenketen en hoe Nederlandse retailers en producenten daar binnen hun invloedssfeer positieve impact kunnen creëren. Het rapport wordt in januari 2022 gepresenteerd. Wat we nu al weten is dat het probleem van slechte arbeidsomstandigheden vooral bij de handmatige pluk van tomaten speelt. Dat plukken gebeurt onder meer door duizenden ‘ongedocumenteerde’ Afrikaanse arbeidsmigranten. De Arbeidsinspectie ziet veel te weinig toe op de arbeidsomstandigheden. Dat leidt tot heel ongewenste situaties.”

Je bent zelf ook gaan kijken in Italië?
“Ik ben meegegaan met de onderzoekers, omdat ik met eigen ogen wilde zien wat er speelt. Ik wil met de voeten in de klei hebben gestaan. We zijn ook bij twee van onze leveranciers op bezoek geweest. Ze vertelden dat de tomaten die zij verwerken machinaal worden geplukt, waardoor het probleem van de arbeidsmigranten bij hen niet speelt. De oogsttijd was net voorbij, daardoor konden we dat niet checken. Maar bij een volgende oogst kunnen we wel gaan kijken of er machinaal of met de hand wordt geoogst en hoe de arbeidsomstandigheden zijn.”

Wat kunnen jullie doen om de situatie te verbeteren?
“ImpactBuying komt met adviezen waar de supermarkten individueel mee aan de slag kunnen en ook met aanbevelingen die CBL, FNLI en FNV samen kunnen oppakken. Superunie heeft als eerste haar ketens helemaal tot aan de boeren in kaart gebracht. Daar begint het mee, anders kun je niet nagaan of en welke risico’s in je ketens voorkomen. Aan de hand van alle inzichten maken we een actieplan voor de komende jaren om meer grip op deze situatie te krijgen. 
Daarbij moeten we realistisch zijn: onze invloed is beperkt. Nederlandse retailers en producenten nemen nog geen 5 procent van de tomatenconserven uit Italië af. We kunnen besluiten onze conserven ergens anders vandaan te halen, uit Griekenland bijvoorbeeld. Maar daarmee verandert de situatie in Italië niet en verschuift het probleem alleen maar. Want in andere Zuid-Europese landen speelt vermoedelijk hetzelfde. 
De Italiaanse Arbeidsinspectie moet de regels beter handhaven. Maar het achterliggende probleem is dat van de arbeidsmigranten. Dat is een Europees en dus politiek probleem. Daarom moeten we dit probleem in Europa agenderen. Daar ligt ook een taak voor de Nederlandse overheid.”

De eerste focusproducten hebben dus al heel wat lessen opgeleverd?
“We leren stap voor stap. Oplossingen zijn vaak complex en vergen maatwerk. Het kost heel veel tijd om ketens gedetailleerd in kaart te brengen en te begrijpen waarom er gebeurt wat er gebeurt. Hoe werkt deze keten? Wat speelt er allemaal mee? Daarover willen en blijven we met onze leveranciers in gesprek. Niemand wil dat zijn eten geproduceerd is door mensen die het slecht hebben. We hebben alle betrokkenen nodig om samen het hele systeem te veranderen. Daarom werken we samen met de overheid, vakbonden, ngo’s en hun lokale partners. We hopen dat we gaandeweg tot schaalbare methoden komen die we voor meer eigen merkproducten kunnen inzetten. Dan kunnen we grotere en snellere verbeterslagen gaan maken.”