De micacasus richt zich op de winning van mica in India en Madagaskar. Een van de grootste risico’s hierbij is kinderarbeid. Louise Kranenburg, manager verantwoord beleggen Pensioenfonds Detailhandel, over de voortgang van deze casus.

Wat was de reden om deze casus te starten?
“Mica is een mineraal dat vanwege zijn bijzondere eigenschappen in heel veel sectoren wordt gebruikt. Het zit bijvoorbeeld in alles wat glimt: verf, lak, verpakkingsmateriaal en cosmetica. Het is vooral ook een belangrijke grondstof voor de elektronicasector: het wordt gebruikt voor elektronische componenten, zoals elektrische onderdelen van auto’s. Daar richt ons engagement zich dan ook op.

Het probleem van mica is dat het vaak wordt gewonnen in ‘informele’ mijnen. Het gaat om locaties waar de lokale bevolking op eigen initiatief, onder slechte en zeer gevaarlijke arbeidsomstandigheden mica probeert te vinden. Daar worden ook vaak kinderen bij ingeschakeld. Daarom richt de casus zich specifiek op kinderarbeid. Kinderarbeid is een ingewikkeld probleem. Het hangt samen met armoede, lage lonen, maar ook met de beschikbaarheid van scholen en de lokale cultuur. Dat is dus precies waarom we deze casus zijn gestart. Geen enkel bedrijf, pensioenfonds, vakbond of ngo kan kinderarbeid in zijn eentje oplossen. We kunnen de problematiek alleen oplossen door een gezamenlijk aanpak.”

Wat is er tot nu toe bereikt?
“Het eerste jaar hebben we gebruikt om ons als werkgroep in de micaketen en de risico’s te verdiepen. Vervolgens zijn we daarover in gesprek gegaan met een grote Duitse autofabrikant. Dat bedrijf zag onze betrokkenheid als handreiking om met mica aan de slag te gaan. Ze vroegen ons om dit onderwerp ook aan te kaarten bij een groter samenwerkingsverband van autobedrijven, gericht op duurzaam inkopen. Dat zou alle autofabrikanten stimuleren om hun mica-ketens in beeld te brengen en de risico’s aan te pakken. De betreffende autofabrikant is inmiddels lid geworden van het International Responsible Mica Initiative (RMI), een initiatief van Terre des Hommes. Dat is een heel positieve stap. Het RMI zet zich in om daadwerkelijke verbeteringen te bereiken voor mensen en kinderen die in de micamijnen werken.

Het tweede jaar zijn we dieper in de keten gaan kijken. We hebben een toeleverancier van de auto-industrie benaderd en dit bedrijf een brief gestuurd met vragen over de micaketen. Tot nu toe heeft het bedrijf daar nog niet op gereageerd, maar dat gebeurt wel vaker. Het is met engagement altijd een beetje zoeken naar de balans tussen duwen en afwachten. We snappen dat bedrijven niet altijd op onze vragen zitten te wachten. Soms proberen ze ons af te poeieren met algemene antwoorden. Maar daar nemen we geen genoegen mee.”

Hoe gaat deze casus nu verder? 
“Net als bij de andere casussen zetten we aan het eind de geleerde lessen op een rij. De kennis die we opdoen over de micaketen gebruiken we in de samenwerking met ngo’s en vakbonden. Op die manier versterken we onze engagementtrajecten. Als pensioenfondsen richten wij ons vaak op het grotere plaatje. Wij begrijpen dat bedrijven heel veel dingen aan hun hoofd hebben en prioriteiten moeten stellen, ook in hun IMVO-beleid. Daarom is het belangrijk dat ngo’s en vakbonden juist het lokale perspectief inbrengen. Zij horen van hun partners wat er lokaal speelt. Die informatie helpt ons om met bedrijven in gesprek te gaan en kritische vragen te stellen. Door de samenwerking met andere convenantspartijen staan we dus sterker in ons engagement.”

Bereiken jullie impact on the ground?
“Het is onmogelijk om alle risico’s tegelijk aan te pakken. Dat geldt voor bedrijven, maar ook voor pensioenfondsen. Wij voeren als Pensioenfonds Detailhandel jaarlijks meer dan 300 engagements met bedrijven. De komende jaren willen we een meer gericht en intensiever engagement voeren met een beperkt aantal bedrijven. Daarmee hopen wij echte impact te bereiken. Maar wij zitten nooit zelf aan het stuur, we kunnen alleen onze invloed aanwenden. Wij dringen er bij bedrijven op aan om maatregelen te nemen om risico’s in de keten aan te pakken. Vaak zijn de problemen zo complex en systemisch van aard, dat ze alleen in samenwerking met andere bedrijven en partijen kunnen worden aangepakt. Daar willen wij bedrijven toe aanzetten.”

Komt het voor dat jullie beleggingen terugtrekken uit een bedrijf?
“Als een bedrijf niets doet met onze vragen of kritiek is de uiterste consequentie dat wij onze belegging terugtrekken. Maar dat betekent dat we geen invloed meer hebben op de koers van het bedrijf. Het is een afweging: trek je je terug óf blijf je in gesprek met een bedrijf. Die afweging moet elk pensioenfonds voor zichzelf maken en kan ook per belegd bedrijf anders uitvallen. Er zijn geen simpele oplossingen. De vraag is welke beslissing het meest bijdraagt aan de voortgang op het gebied van maatschappelijk verantwoord beleggen. Daarmee kiezen wij voor een constructieve insteek.”

De mijnbouwcasus is de eerste afgeronde casus in het diepe spoor. Volgens Maurice van Beers, regionaal coördinator Latijns-Amerika bij CNV Internationaal, heeft de samenwerking belangrijke lessen opgeleverd voor alle convenantspartijen. Maar het werk is nog niet klaar.

Wat wilden jullie met de mijnbouwcasus bereiken?
“Rond mijnbouw spelen grote problemen, zoals risicovolle arbeidsomstandigheden, vervuiling van leefomgeving en waterbronnen, gedwongen verhuizingen en tekortschietende consultatie van betrokkenen. Onze casus richtte zich op een groot multinationaal bedrijf met een mijnbouwlocatie in Peru, waarin een aantal pensioenfondsen beleggen. Het doel was om het engagement van de pensioenfondsen te versterken, zodat het mijnbouwbedrijf zijn beleid en praktijk zou verbeteren. Daar hebben we als werkgroep, een vertegenwoordiging van pensioenfondsen, een ngo, de overheid en vakbonden, hard aan gewerkt. 

We hebben helaas nog niet bereikt dat het bedrijf beter omgaat met arbeidsrechten. Maar we hebben wel bereikt dat het bedrijf erkent dat de lokale gemeenschap landrechten heeft en vooraf moet worden geconsulteerd over mijnbouwactiviteiten in een gebied, volgens het principe ‘free, prior and informed consent’. Een mooi resultaat is ook dat we als werkgroep een goede samenwerking hebben opgebouwd. Het heeft even geduurd voor we aan elkaar gewend waren en elkaar vertrouwden, maar we zijn het eens geworden over wat het probleem was en wat we met elkaar wilden bereiken. Nu hebben we veel waardering voor elkaar en respect voor ieders rol.”

Wat zijn die verschillende rollen?
“Pensioenfondsen investeren in bedrijven. Ze kunnen niet op de stoel van de bestuurders gaan zitten, maar kunnen bedrijven wel aanspreken op hun IMVO-beleid en hen duwtjes geven om de negatieve gevolgen van activiteiten voor mensen en leefomgeving aan te pakken. Vakbonden hebben contacten met lokale vakbonden, ngo’s komen op voor de belangen van de lokale gemeenschap. Zij kunnen pensioenfondsen van aanvullende informatie voorzien en daarmee een andere kant van het verhaal zichtbaar maken. Ook kunnen ze publieke en politieke druk uitoefenen. De overheid kon via de ambassade faciliteren in een virtueel veldbezoek. De samenwerking tussen pensioenfondsen, vakbonden, de overheid en ngo’s heeft voor ons allemaal meerwaarde. Het versterkt het engagement van de pensioenfondsen en geeft ngo’s en vakbonden meer invloed. Samen krijgen we meer voor elkaar dan ieder afzonderlijk.”

Hebben pensioenfondsen overwogen hun beleggingen terug te trekken?
“ABP heeft vorig jaar die beslissing genomen. Dit was weliswaar niet specifiek gerelateerd aan de mijnbouwlocatie in Peru, maar verhoogde wel de druk op het bedrijf om andere investeerders serieus te nemen. Zo’n beslissing om je terug te trekken is een duidelijk signaal. Het nadeel is dat je geen gesprekspartner meer bent en geen invloed meer hebt op de koers van het bedrijf. Op dit moment zijn de arbeiders van het bedrijf in staking vanwege de lage lonen, de subcontractingpraktijken en de ondermijning van het recht op vakbondsvrijheid. Het is heel belangrijk om juist nu van buitenaf druk te blijven uitoefenen. Dat gebeurt door de pensioenfondsen die zijn gebleven. Maar het blijft een dilemma. De druk die pensioenfondsen uitoefenen is vooral effectief als het bedrijf beseft dat zij hun beleggingen zullen terugtrekken als het engagement niet genoeg oplevert.”

Gaat het engagement nog door nu de casus is afgerond?
“Het belangrijkste moet nog komen. De pensioenfondsen hebben het bedrijf aangesproken, het komend jaar moet blijken wat het bedrijf daarmee doet. Het onderwerp arbeidsrechten staat dit voorjaar op de agenda van de raad van commissarissen van het bedrijf. Het bedrijf zelf verwijst naar zijn Code of Conduct en zegt dat het de arbeidsrechten respecteert, maar in de praktijk blijkt het tegendeel: arbeiders die lid zijn van een vakbond worden ontslagen. Wij hopen dat de raad van commissarissen het bestuur van het bedrijf gaat dwingen om de kritiek van de arbeiders en de pensioenfondsen serieus te nemen en de arbeidsrechten daadwerkelijk te verbeteren.” 

Wordt de samenwerking tussen de convenantspartijen voortgezet? 
“We hebben in deze casus ervaren hoe belangrijk samenwerking is. Maar de casussen in het diepe spoor zijn heel intensief en vragen veel tijd. Mogelijk zijn er andere vormen en instrumenten te bedenken, zoals periodieke themabijeenkomsten waarin een casus of sector onder de loep wordt genomen. We weten dus nog niet in welke vorm, maar we hebben al wel besloten de samenwerking na het convenant voort te zetten.”

De tech-casus in het diepe spoor richt zich op een relatief nieuw risico: digitale schending van mensenrechten. Volgens Guus van Zwoll, senior beleidsmedewerker freedom of expresson online bij het ministerie van Buitenlandse Zaken, vragen de bescherming van de privacy en de vrijheid van meningsvorming en meningsuiting om actie van overheid, beleggers en techbedrijven.

Wat was de reden om deze tech-casus op te zetten?
“De ontwikkelingen op het gebied van informatietechnologie gaan steeds verder. De opkomst van machtige techbedrijven leidt tot nieuwe risico’s, ook op het gebied van mensenrechtenschendingen. Denk aan bedrijven die software maken om mensen op internet te surveilleren. Of aan bedrijven die door een autoritair regime worden gedwongen bepaalde informatie te verzamelen, te verspreiden of juist af te sluiten. Maar ook veel subtieler: bedrijven die data gebruiken om internetgebruikers gepersonaliseerde berichten en advertenties aan te bieden.

Het gaat om zulke nieuwe ontwikkelingen dat er nog nauwelijks regels voor zijn gemaakt. Wet- en regelgeving vanuit de overheid, zowel op Nederlands als Europees niveau, loopt per definitie achter dit soort ontwikkelingen aan. Los van deze overheidstaak hebben bedrijven én pensioenfondsen een eigen verantwoordelijkheid. Zij moeten zich bewust worden van de mensenrechtenrisico’s van deze nieuwe technologie, bijvoorbeeld op het gebied van privacy, de vrijheid van meningsuiting en vrije meningsvorming.”

Wat willen jullie met deze casus bereiken?
“We willen over dit onderwerp in gesprek met een groot techbedrijf. We moeten dan zelf natuurlijk ook weten wat de risico’s zijn en waar de problemen zitten. Enkele experts van de pensioenfondsen en van Amnesty International hebben hun kennis op dit gebied met de werkgroep gedeeld. We hebben hier tijdens verschillende bijeenkomsten over gesproken. De uitdaging is om de klassieke mensenrechtenrisico’s te vertalen naar het huidige, digitale tijdperk. Deze risico’s op het gebied van privacy waren er zestig jaar geleden niet.”

Kun je een voorbeeld noemen van zo’n risico?

“Een voorbeeld is het gebruik van algoritmen om de gebruikers van een internetdienst onbewust te beïnvloeden. Techbedrijven als Facebook en Google manipuleren gebruikers door hen informatie te tonen in een bewust gekozen volgorde. Het doel is om hen in een bepaalde stemming te brengen die hen mogelijk ontvankelijker maakt voor advertenties die ze daarna te zien krijgen op diezelfde platformen. Door mensen onbewust te sturen, wordt de vrije meningsvorming beperkt. 

Internetbedrijven zouden veel transparanter moeten zijn over hoe een game of programma in elkaar zit, wie er belang bij hebben en waar deelnemers zich bewust van moet zijn. Een goed voorbeeld waarbij dat niet duidelijk was, is Pokémon Go. Dat is een augmented reality-game ontwikkeld door Niantic, een startup van Google. Het was een paar jaar geleden razend populair bij jongeren. VPRO’s Tegenlicht heeft er in 2019 een documentaire over gemaakt. Het doel van de game is om overal Pokémons te vinden. De locaties waar die te vinden zijn, zijn niet toevallig gekozen, maar zijn door bedrijven als McDonald’s en Starbucks betaald. Spelers worden naar die locaties geleid en verleid om er geld uit te geven. Je doet mee aan de game, maar je beseft niet dat je als een pion door de stad wordt gestuurd. Ook zijn gebruikers zich er niet van bewust dat Google via de app toegang krijgt tot heel veel persoonlijke informatie op hun telefoon.” 

Wat zijn de volgende stappen die jullie willen zetten?
“We hebben een bedrijf geselecteerd waarin verschillende Nederlandse pensioenfondsen hebben belegd. We bereiden als werkgroep een brief voor waarin we risico’s bij het bedrijf aankaarten en hen uitnodigen voor een gesprek. We willen weten of ze de risico’s van mensenrechtenschending onderkennen, wat hun beleid is om deze risico’s aan te pakken en hoe ze dat doen. Daarna hopen we met het bedrijf in gesprek te blijven. We verwachten niet dat het bedrijf de risico’s in een keer oplost of zijn strategie omgooit: dat zou onrealistisch zijn. Maar we willen wel laten zien dat pensioenfondsen hun verantwoordelijkheid nemen en van de techbedrijven waarin zij beleggen actie verwachten om mensenrechten te beschermen, ook op internet. Dat begint bij transparantie over hoe hun systemen werken en wat hun doelen zijn.”